Avant ün pêr dis ans vaina darcheu inscuntrà giò Basilea per chantar chanzuns da cumpagnia. Là vegnan indigenas ed indigens, ma eir minchatant persunas chi imprendan rumantsch sco lingua estra. Chantond va quai fich bain.

Sco adüna es ida üna pitschna gruppa da quatter persunas inavant in ustaria davo’l chant per perchürar nossas vuschs e dostar la said. Bain cler chi’s discuorra be rumantsch dürant nossas radunanzas. Normalmaing suna l’unic chi nu discuorra rumantsch sco lingua materna. Tant meglder per mai da trenar mia cumpetenza rumantscha tadlond als oters e minchatant eir cun contribuir alch agens impissamaints. Quai funcziuna pel solit bain, adonta cha meis tscharvè as sainta cot davo üna lunga saira.

Ma tschella jada suna rivà sül prossem livel da confusiun linguistica. No nu eschan nempe stats sulets in ustaria. Vi da la bar d’eira tschantà ün giuven Inglais cun si’amia americana. Ella d’eira amo in ün bun stadi intant cha seis ami d’eira fingià bain stuorn. Tuot in ün dandet è’l gnü pro no a maisa ed ans ha dumandà che lingua cha no discuorran. El vaiva suppuonü chi’s tratta da frances. Lura til vaina declerà co cha quai es cun nossas quatter linguas ufficialas in Svizra. Eu nu sun sgür ch’el haja capità tuot. Eu nu sun gnanca sgür ch’el haja capità insomma alch. Ma el d’eira visibelmaing impreschiunà, s’ha tut üna sopcha e s’ha tschantà pro no a maisa. A si’amia vaiva’l lönch invlidà. Ella d’eira adün’amo tschantada vi da la bar.

Intant sun las robas dvantadas plü spinusas per mai. Meis tscharvè chi lavuraiva fingià cun tuotta forza mettond insembel las ideas tudais-chas in frasas rumantschas s’ha inaccort chi vaiva nom da tour lapro amo ün’otra lingua estra. Uossa n’haja schonglà cun duos linguas estras müdond tanter inglais e rumantsch. Lost in translation? Hai, forsa schon. Ma almain n’haja resenti la cità da Basilea per üna jada sco cità poliglotta.

Per finir quist excuors tuornaina darcheu sün l’istorgia da meis bun ami inglais. Charlie ha’l nom. Quai vaiva intant chattà oura. I’d ha battü las ündesch, la part rumantscha da nos tramagl d’eira fingià partida per chasa. Charlie, si’amia Anna ed eu d’eiran amo ils ultims giasts cur cha’l camarier ans ha spedi. Intant cha Charlie in sia stuorna vaiv’amo discus cul camarier per surgnir ün ultim magöl vin alb n’haja gnü üna cuorta baderlada cun Anna. Ella m’ha quintà cha quai saja lur ultima saira cumünaivla e ch’ella partirà pel Giapun in ün pêr dis. Cler ch’ella s’haja imaginada lur ultima saira ün pa plü festiva ma ch’ella saja cuntainta da verer a seis ami uschè beà.

In quist mumaint ha fat nos bun ami Charlie ün sigl vers nus clomond ch’el haja fom e chi saja temp per ir inavant. Cur cha Charlie es svani aint il Burger King in fatscha da la staziun n’haja giavüschà ad Anna ün bun viadi e n’ha tut il tren a chasa.

In ün mais ans inscuntraina darcheu per chantar. Davo giarana darcheu illa listess’ustaria. No vain fingià fat giò cun Charlie ch’el ans spetta vi da la bar.

Meis bun magister chi m’ha corret il text sur da l’intelligenza artificiala m’ha animà na be sül livel linguistic ma eir sül livel filosofic cun duos remarchas:

• Co as imprenda la cultura schi’s imprenda üna lingua?
• Scha la cugnuschentscha da linguas füss integrada directamaing aint il tscharvè, vessna amo dabsögn dal spiert uman per tilla dovrar?
  
  

La prüma dumonda es per mai la dumonda plü simpla da trattar. Schi’s imprenda üna lingua cun far cuors o cun passantar ün tschert temp a l’ester as vaina in contact culla cultura tras texts, dialogs, purtrets, comics ed eir cun discuorrer culs indigens (p. ex. culla magistra o cul magister). In reguard al rumantsch vallader n’haja fingià imprais bler sur da la vita paurila dals temps vegls, sur da l’architectura da la chasa engiadinaisa ed eir sur da differentas auturas ed auturs. Schi’m vess simplamaing implantà ün chip cun ün tscharvè rumantsch nu füssa cler sch’eu vess scuvert mia paschiun pels texts dad Oscar Peer o pella bellezza da las poesias da Tina Planta-Vital. Quists mumaints preziusas ed importantas manchantaina scha no’ns fidain unicamaing da l’intelligenza artificiala.

La seguonda dumonda nun es uschè simpla e schon fich filosofica – ma natüralmaing eir fich interessanta. Dovressn’amo nos bun spiert uman scha no vessan ün implantat cun tuot las cugnuschentschas da lingua in nos tscharvè? La „resposta tecnica“ es trista: Na, no nu til dovressan na plü. Tuot la lingua füss avantman sco ün’applicaziun sül computer. No pudessan discuorrer, scriver, leger ed incleger la lingua sül livel cha l’implantat ans permetta. Forsa chi saja üna dumonda dal predsch. Ün implantat sül livel A2 füss natüralmaing bler plü bunmarchà co ün sül livel B2. E’ls livels C1 e C2 stessan probabelmaing be a disposiziun als plü richs. Ma tilla dovrar pudaina tuottas e tuots.

Umans cun ün center linguistic digital – füss quai amo listess co umans chi discuorran cul s-chazi da pleds e cullas structuras da grammatica chi’d han imprais manüdamaing cun ir a scoula o cun far plüs cuors da lingua? Forsa cha la comunicaziun saja plü correcta e bod sainza fals (quai dependess natüralmaing da l’update chi’s stuvess far periodicamaing) e cha las infuormaziuns pudessan gnüdas tramissas plü precis perche chi nu detta plü malinclettas pervi da las cugnuschentschas da lingua massa malmadüras.

Da tschella vart füss quai üna vaira catastrofa pel spiert uman in sai. Cun dovrar las linguas (sia la lingua materna o x-inchüna lingua estra) resta nos tscharvè activ e dinamic. Bun, i’s pudess amo adüna dovrar il tscharvè per dombrar o per schoglier problems matematics. Ma schi dessa ün’applicaziun pellas linguas füssa ingün problem da perfecziunar l’uman eir sül chomp da la matematica. Dimena vess nos spiert definitivamaing pac da far e cun l’ir dal temp degeneress el per dal bun.

A la fin finala nun es l’uman be üna maschina chi sto funcziunar sainza fal. Che chi’ns renda uman es cha no vain eir las emoziuns, ils sömmis, las visiuns. Ma eu sa schon cha quai nu güda grazchas schi’s discuorra cun ün discipul da l’uman augmantà – ün da la generaziun Uman 2.0. Ma tant inavant eschn’amo lönch na rivats. Sainz’oter po l’intelligenza artificiala contribuir bler schi’s tratta da process standardisats o perfin monotons chi pon gnir fats plü efficiaints e per consequenza plü economics. Be far attenziun cha no nu perdan noss’umanità – uschnà perdessna nossa superiorità sur da la maschina e dvantessan svess üna pitschna roudina daintada illa maschinaria omnipotainta. Tic, tac, tic, tac …

Als 30 gün n’haja publichà ün text da blog cul titel „Intelligenza artificiala – la fin da l’acquist da linguas estras?“. L’impuls d’eira la malfuncziun d’ün program da traducziun malmadür chi cumprovaiva chi saj’amo adüna meglder da savair scriver e discuorrer üna lingua estra co’s fidar tuottafat a l’intelligenza artificiala.

Intant n’haja cuntinuà meis cuors da rumantsch e n’ha eir passantà ün’eivna in Engiadina cun quatter lecziuns intensivs mincha di. In quist context vaina eir gnü üna discussiun sur da l’acquist da linguas ed eu n’ha muossà meis text da blog al magister. Che dalet che n’haja gnü cur ch’el es tuornà ün pêr dis davo cun üna fotocopcha dal text cun correcturas e commentars. Adonta ch’eu vaiva fingià let tras plüssas jadas quel text, d’eiran amo adüna üna pruna fals.

Dimena’m stuvessa dumandar schi saja vairamaing üna buna idea da publichar texts in üna lingua estra sainza tilla savair dovrar sün ün livel ot, dschaina almain sül livel C1. Ma quai es be üna dumonda ipotetica, perche ch’eu sun sgür chi vala la paina da scriver e publichar texts perfin davent dal livel A1. Scha no tgnain adimmaint ils quatter aspets da l’adöver da linguas, dvainta cler chi douvra tuots quatter per s’avanzar.

Leger as poja far sainz’oter. Per furtüna daja üna pruna litteratura per rumantsch sün tuot ils livels. Tadlar nun es neir ün problem. Grà als programs da la RTR e da bleras artistas e blers artists chi fan lur musica per rumantsch pudaina exercitar eir quist aspet auditiv. Discuorrer nun es üna dumonda da las medias o dals mez d’instrucziun. Discuorrer es alch chi’s sto tuot simplamaing far e quai sainza’s far pissers scha las conjugaziuns sajan fosas o scha l’artichel saja güst. Discuorrer as imprenda discurrind.

Rest’amo l’aspet in scrit. Eir quia esa important da scriver dals prüms pleds inavant. Ün pêr frasas simplas sun pussiblas fingià davo pac temp. Davo as poja implementar pass per pass las structuras plü cumplexas. Ma co esa cun publichar? Eu sun da l’avis chi saja bun da publichar texts sainza garantida chi saja tuot correct. Schi’s es furtünà chatta’l text a seis lectur indigen chi’m po far attent a fals e contribuir a meis progress.

Important esa lura dad analisar ils fals. In reguard a meis text sur da l’intelligenza artificiala n’haja fat ils seguaints:

• üna fosa derivaziun dal talian chi nu funcziuna per rumantsch
• ün fal in reguard als consonants (tsch impè da ch)
• ün pled fos
• üna proposta fosa dal dicziunari chi nu’s douvra tanter indigens
• üna confusiun da chi es schi
• üna fuorma dal futur ch’eu nu vaiv’amo imprais ma tantüna fingià dovrà
  
  

Bun, ses fals in ün artichel da 440 pleds nun es gnanca mal. E cun tils analisar possa perfin profitar dad els. Dimena grazcha fich a meis magister cha tü t’hast dat la paina da leger tras e correger meis text – fich stimà!

Avant ün pêr dis n’haja surgnü ün messagi dad ün’amia chi m'ha muossà ün program per tradüer texts rumantschs in otras linguas e viceversa. „Che bun program!“, n’haja pensà. Subit n’haja tschernü quella pagina da rait per verer co chi funcziuna. Perquai chi d’eira fingià bod las ot la bunura e meis püschain da las ses nu d’eira zuond abundant, n’haja scrit la prüma roba chi m’es gnüda adimmaint aint illa fanestrina dal program: „Eu n’ha fom ed üna cuaida dad ir a mangiar ün stortin.“ Bun, forsa chi nu d’eira ün rumantsch perfet – ma i’s pudaiva almain aspettar cha quist’intelligenza artificiala inclegia mia frasa. Cur ch’eu n’ha schmachà il pom per trametter meis text e n’ha surgnü la resposta automatica suna stat stut. Quist scortischem urdegn m’ha preschantà la seguainta resposta: „Er hat keinen Hunger und einen Schwanz, einen Storch essen zu gehen.“
 
Quist exaimpel cumprouva cha quel program es amo in ün stadi malmadür. Ma i dà fingia programs chi tradüan sgrischaivelmaing bain ed inandret – e quai eir in reguard a la grammatica ed a la sintaxa. Quai metta in dumonda scha l’intelligenza artificiala saja ün progress illa comunicaziun o schi saja la fin da l’acquist da linguas estras. Schi’s po be scriver libramaing in si’aigna lingua e surlaschar la lavur da traducziun a la maschina, esa schon alch fich cumadaivel. Perche stübgiar sco ün bluord ils pleds frances cun lur accents difficils? La traducziun dal program es fatta a la svelta e probabelmaing plü precisa e correcta co mi’aigna tentativa. Dimena esa decis cha l’acquist da linguas estras nu vegna plü dovrà? Cha no pudessan dedichar quellas lecziuns da scoula ad oters roms cun daplü dabsögn?
 
Na, eu nu crai. D’üna vart esa be pussibel da dovrar l’intelligenza artificiala schi’s es bun da s’atschertar cha la traducziun automatica saja güsta. E per far quai as douvra tantüna cugnuschentschas da lingua. Da tschella vart as poja trar a nüz ün tal program per lavurar plü svelt, q.v.d. schi’s sto tradüer ün text da lingua materna in üna lingua estra basta da copchar il text original (chi'd es dal sgür avantman in ün möd digital) e til metter aint i’l program da traducziun. Lura esa be da verer tras il resultat e far amo pitschnas correcziuns impè da dovrar bler temp per scriver il text pled per pled.
 
Ma i dà amo ün oter motiv per cuntinuar da s’occupar da las linguas estras. Cun imprender üna lingua as imprenda nempe eir la cultura chi’s zoppa davo’ls pleds. Lingua es eir cultura e cultura es eir lingua. E perquai nu daraja mai ün’intelligenza artificiala chi pudess rimplazar il spiert uman.

Davo plü co vainch ons ch’eu vegn in Engiadina pellas vacanzas, n’haja finalmaing profità da l’occasiun da tschüffer ün pêr impreschiuns dal Chalandamarz. Co ch’eu vaiva gnü jent l’istorgia dad Uorsin e sia plumpa cur ch’eu d’eira amo ün pitschen mattet. Intant n’haja declerà l’Engiadina Bassa e pustüt la regiun intuorn Scuol sco lö predilet. Quai es eir ün dals chaschuns perche ch’eu imprend rumantsch.

Dimena suna stat sü bod quista bunura (bun, i d’eira magari bod pellas vacanzas …) e sun i giò’n Scuol per guardar a las scolaras e’ls scolars chi passan tras cumün. Fingià da dalöntsch davent s’haja dudi il tunöz da las giaischlas e’l sunöz da las s-chellas. E lura suna rivats cun gronda canera chi s-chatschess perfin l’inviern il plü crüj – be cha quista jà vessa bastà üna pitschna s-chellina per “s-chatschar” quist inviern ridicul.

Co ch’eu n’ha giodü il chant da la giuventüm e co ch’eu sun stat stut chi chantan uschè bain. Cur chi’d han cuntinuà lur cortegi n’haja fat eir eu üna pitschna chaminada tras cumün fin cha'ls uffants da la scoulina partivan eir els per lur cortegi. Lura darcheu sunöz, canera e bel chant e davo d’eira fingià bod temp per cuntinuar vers la plazza da scoula ingiò cha la concurrenza da giaischlas vaiva lö.

Eir quista part da l’üsanza tradiziunala m’ha fat impreschiun. A la fin suna stats ils plü giuvens chi’d han schloppà lur giaischlas cul tunöz il plü ferm. I d’eira bod dad avair temma cha la stagiun d’inviern saja subit a la fin e cha che chi vanza da la naiv algua immediatamaing.

Darcheu inavo sü Florins n’haja spettà cun brama a la scoula primara chi muossan cha eir quels da Tarasp sun buns da s-chatschar l’uschedit inviern. E co chi til han s-chatschà! Üna schurma d’uffants rivaiva sün plaz e laschaiva tremblar las chasas engiadinaisas cun lur mürs vegls. Mo per invitar a la prümavaira hana eir els chantà ün pêr chanzuns uschè bellas cha las prümas brunzinas da naiv cuccaivan fingià our da terra.
​
Che bella fin per meis prüm Chalandamarz sco turist. I nu d’eira l’ultim, quai es sgür.

La glieud am dumonda suvent perche ch'eu imprend rumantsch. E mia resposta es adüna la listessa: I dà plüss motivs. Sco prüm n'haja adüna vuglü discuorrer mincha lingua ufficiala da la Svizra almain in sia basa. Plünavant n'haja fich jent a las linguas estras e n'ha fingià imprais ün zich finlandais avant ün pêr ons. Id es eir cler ch'eu vegn adüna darcheu jent in vacanzas in Engiadina Bassa e cha'l giavüsch es creschü da discuorrer eir ün pêr pleds rumantsch.
 
Ma'l motiv il plü important as muossaiva cur ch'eu n'ha cumanzà culs cuors da rumantsch. Schi s'imprenda rumantsch nu s'imprenda be üna lingua, ma i's vain a cugnuoscher ad üna cultura intera. Quai m'es gnü adimmaint cur ch'eu n'ha cumanzà da leger texts per rumantsch. Schi's tratta da robas d'iminchadi, obain chi's tratta da poesias o perfin da texts documentaris: La cultura es adüna part integrala dal text. Forsa esa pervi dal stadi sco minorità, forsa esa pervi cha l'Engiadina es uschè bella – eu nu sa. Ma che ch'eu bad mincha jà es cha la lingua rumantscha es fermamaing colliada cul cuntgnü dals texts. O per dir otramaing craja cha quists texts nu funcziunan listessamaing ni per tudais-ch ni per ün'otra lingua our dal rumantsch. Perche ch'eu sa? Eu nu sa nöglia, eu n'ha be'l sentimaint chi'd es uschea. E quai'm plascha fich bain. Che otra lingua't spordscha cun seis texts üna tala richezza dad impreschiuns ed üna tala colliaziun culla regiun ingio ch'ella es discurrüda? Per mai sun quels motivs avuonda per cuntinuar meis viadi e da m'avanzar sün quista via rumantscha.

In schner 2022 n’haja cumanzà ad imprender rumantsch. Grà als cuors online da la Lia Rumantscha n’haja gnü la pussibiltà da partecipar a l’instrucziun davant il computer a chasa a Laufen, impè dad ir a Cuoira minch’eivna. Quai füss stat massa cumplichà ed e nu’m vess mâ miss sün via da far cugnuschentscha da nossa quarta lingua. Dimena lessa ingrazchar a la Lia Rumantscha ed a tuot las magistras e’ls magisters chi fan üna gronda lavur dad instruir lur lingua materna a la glieud da la Bassa.

Pel mumaint sun annunzchà duos cuors online sül livel 1. L’ün es fingià serrà e tschel es amo avert per s’annunzchar. Sco chi para suna bleras persunas interessadas da cumanzar lur stüdis da rumantsch. Duos cuors per principiant:as es schon alch allegraivel!

Da tschella vart n’haja let avant ün pêr dis cha duos cumüns da l’Engiadin’Ota müdan lur prüma lingua dal rumantsch pel tudais-ch i’l prossem on. Quai am fa trist, obain cha la statistica disch cha’l nomer da las persunas chi discuorran rumantsch resta listess. Id es ün grond pass per ün cumün da müdar sia lingua principala ed id es ün nosch tschögn per la rumantschia svessa. Eu bad eir eu cha’l rumantsch es in privel. Sch’eu vegn a cumprar aint a Scuol bod ingün discuorra amo rumantsch. Impè da quai as doda suvent zürigais o tirolais.

Tant meglder esa cha’ls duos cuors sül livel 1 cumainzan in schner e cha blera glieud scuvrischa’l rumantsch na be sco’na lingua herziga ma sco nossa quarta lingua chi’d es da chürar e mantgnair. Eu giavüsch a tuot las principiantas e tuot ils principiants bun divertimaint ed ün bel viadi linguistic. Eu svess sun furtünà e cuntaint cha nossa gruppa po cuntinuar cul livel 5 davent da schner e sun grat a la Lia Rumantscha pel sustegn. Il rumantsch nun es mai üna lingua morta – id es ed i resta nossa quarta lingua da la Svizra. Bun di, bun on!