Meis bun magister chi m’ha corret il text sur da l’intelligenza artificiala m’ha animà na be sül livel linguistic ma eir sül livel filosofic cun duos remarchas:

• Co as imprenda la cultura schi’s imprenda üna lingua?
• Scha la cugnuschentscha da linguas füss integrada directamaing aint il tscharvè, vessna amo dabsögn dal spiert uman per tilla dovrar?
  
  

La prüma dumonda es per mai la dumonda plü simpla da trattar. Schi’s imprenda üna lingua cun far cuors o cun passantar ün tschert temp a l’ester as vaina in contact culla cultura tras texts, dialogs, purtrets, comics ed eir cun discuorrer culs indigens (p. ex. culla magistra o cul magister). In reguard al rumantsch vallader n’haja fingià imprais bler sur da la vita paurila dals temps vegls, sur da l’architectura da la chasa engiadinaisa ed eir sur da differentas auturas ed auturs. Schi’m vess simplamaing implantà ün chip cun ün tscharvè rumantsch nu füssa cler sch’eu vess scuvert mia paschiun pels texts dad Oscar Peer o pella bellezza da las poesias da Tina Planta-Vital. Quists mumaints preziusas ed importantas manchantaina scha no’ns fidain unicamaing da l’intelligenza artificiala.

La seguonda dumonda nun es uschè simpla e schon fich filosofica – ma natüralmaing eir fich interessanta. Dovressn’amo nos bun spiert uman scha no vessan ün implantat cun tuot las cugnuschentschas da lingua in nos tscharvè? La „resposta tecnica“ es trista: Na, no nu til dovressan na plü. Tuot la lingua füss avantman sco ün’applicaziun sül computer. No pudessan discuorrer, scriver, leger ed incleger la lingua sül livel cha l’implantat ans permetta. Forsa chi saja üna dumonda dal predsch. Ün implantat sül livel A2 füss natüralmaing bler plü bunmarchà co ün sül livel B2. E’ls livels C1 e C2 stessan probabelmaing be a disposiziun als plü richs. Ma tilla dovrar pudaina tuottas e tuots.

Umans cun ün center linguistic digital – füss quai amo listess co umans chi discuorran cul s-chazi da pleds e cullas structuras da grammatica chi’d han imprais manüdamaing cun ir a scoula o cun far plüs cuors da lingua? Forsa cha la comunicaziun saja plü correcta e bod sainza fals (quai dependess natüralmaing da l’update chi’s stuvess far periodicamaing) e cha las infuormaziuns pudessan gnüdas tramissas plü precis perche chi nu detta plü malinclettas pervi da las cugnuschentschas da lingua massa malmadüras.

Da tschella vart füss quai üna vaira catastrofa pel spiert uman in sai. Cun dovrar las linguas (sia la lingua materna o x-inchüna lingua estra) resta nos tscharvè activ e dinamic. Bun, i’s pudess amo adüna dovrar il tscharvè per dombrar o per schoglier problems matematics. Ma schi dessa ün’applicaziun pellas linguas füssa ingün problem da perfecziunar l’uman eir sül chomp da la matematica. Dimena vess nos spiert definitivamaing pac da far e cun l’ir dal temp degeneress el per dal bun.

A la fin finala nun es l’uman be üna maschina chi sto funcziunar sainza fal. Che chi’ns renda uman es cha no vain eir las emoziuns, ils sömmis, las visiuns. Ma eu sa schon cha quai nu güda grazchas schi’s discuorra cun ün discipul da l’uman augmantà – ün da la generaziun Uman 2.0. Ma tant inavant eschn’amo lönch na rivats. Sainz’oter po l’intelligenza artificiala contribuir bler schi’s tratta da process standardisats o perfin monotons chi pon gnir fats plü efficiaints e per consequenza plü economics. Be far attenziun cha no nu perdan noss’umanità – uschnà perdessna nossa superiorità sur da la maschina e dvantessan svess üna pitschna roudina daintada illa maschinaria omnipotainta. Tic, tac, tic, tac …

Als 30 gün n’haja publichà ün text da blog cul titel „Intelligenza artificiala – la fin da l’acquist da linguas estras?“. L’impuls d’eira la malfuncziun d’ün program da traducziun malmadür chi cumprovaiva chi saj’amo adüna meglder da savair scriver e discuorrer üna lingua estra co’s fidar tuottafat a l’intelligenza artificiala.

Intant n’haja cuntinuà meis cuors da rumantsch e n’ha eir passantà ün’eivna in Engiadina cun quatter lecziuns intensivs mincha di. In quist context vaina eir gnü üna discussiun sur da l’acquist da linguas ed eu n’ha muossà meis text da blog al magister. Che dalet che n’haja gnü cur ch’el es tuornà ün pêr dis davo cun üna fotocopcha dal text cun correcturas e commentars. Adonta ch’eu vaiva fingià let tras plüssas jadas quel text, d’eiran amo adüna üna pruna fals.

Dimena’m stuvessa dumandar schi saja vairamaing üna buna idea da publichar texts in üna lingua estra sainza tilla savair dovrar sün ün livel ot, dschaina almain sül livel C1. Ma quai es be üna dumonda ipotetica, perche ch’eu sun sgür chi vala la paina da scriver e publichar texts perfin davent dal livel A1. Scha no tgnain adimmaint ils quatter aspets da l’adöver da linguas, dvainta cler chi douvra tuots quatter per s’avanzar.

Leger as poja far sainz’oter. Per furtüna daja üna pruna litteratura per rumantsch sün tuot ils livels. Tadlar nun es neir ün problem. Grà als programs da la RTR e da bleras artistas e blers artists chi fan lur musica per rumantsch pudaina exercitar eir quist aspet auditiv. Discuorrer nun es üna dumonda da las medias o dals mez d’instrucziun. Discuorrer es alch chi’s sto tuot simplamaing far e quai sainza’s far pissers scha las conjugaziuns sajan fosas o scha l’artichel saja güst. Discuorrer as imprenda discurrind.

Rest’amo l’aspet in scrit. Eir quia esa important da scriver dals prüms pleds inavant. Ün pêr frasas simplas sun pussiblas fingià davo pac temp. Davo as poja implementar pass per pass las structuras plü cumplexas. Ma co esa cun publichar? Eu sun da l’avis chi saja bun da publichar texts sainza garantida chi saja tuot correct. Schi’s es furtünà chatta’l text a seis lectur indigen chi’m po far attent a fals e contribuir a meis progress.

Important esa lura dad analisar ils fals. In reguard a meis text sur da l’intelligenza artificiala n’haja fat ils seguaints:

• üna fosa derivaziun dal talian chi nu funcziuna per rumantsch
• ün fal in reguard als consonants (tsch impè da ch)
• ün pled fos
• üna proposta fosa dal dicziunari chi nu’s douvra tanter indigens
• üna confusiun da chi es schi
• üna fuorma dal futur ch’eu nu vaiv’amo imprais ma tantüna fingià dovrà
  
  

Bun, ses fals in ün artichel da 440 pleds nun es gnanca mal. E cun tils analisar possa perfin profitar dad els. Dimena grazcha fich a meis magister cha tü t’hast dat la paina da leger tras e correger meis text – fich stimà!